Wizerunek idealnie szczęśliwych i bezproblemowych relacji rodzinnych często rozmija się z codzienną rzeczywistością. Czasem ten obraz burzy bezlitosne oświadczenie: „wydziedziczam cię!” – niezależnie od tego, czy pada ono w ferworze emocji, czy zostaje zapisane z rozmysłem przez spadkodawcę w treści testamentu. Choć konflikty i nieporozumienia są naturalną częścią relacji międzyludzkich, niekiedy charakter zachowania spadkobiercy względem testatora utwierdza go w przekonaniu o chęci wykluczenia go z dziedziczenia. Okazuje się jednak, że to nie takie proste jak może się wydawać – wprawdzie proste oświadczenie testatora może nie wystarczyć. W tym artykule wyjaśniamy, czym jest wydziedziczenie w ujęciu cywilnoprawym, wobec kogo można je zastosować i – co najważniejsze – jak zrobić to skutecznie.
Instytucja wydziedziczenia – co to jest?
Wydziedziczenie stanowi rozrządzenie testamentowe, w którym spadkodawca pozbawia prawa do zachowku osób do niego uprawnionych. Według treści art. 1008 w związku z art. 991 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej jako „Kodeks cywilny” lub „ustawa”), osobami dysponującymi prawem do zachowku są: zstępni (np. dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Instytucja zachowku została szczegółowo uregulowana w art. 1008 – 1011 Kodeksu Cywilnego.
Dla lepszego zrozumienia niniejszego zagadnienia, warto w tym miejscu zaadresować kwestię pojęcia zachowku. Zachowek stanowi szczególne świadczenie przysługujące osobom najbliższym testatora, które – z różnych przyczyn – zostały pominięte w testamencie i w związku z tym nie otrzymają w spadkobraniu takiej części spadku, jaka przypadłaby im w przypadku dziedziczenia ustawowego. Z reguły uprawnionym przysługuje ½ wartości udziału spadkowego, a w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletniego zstępnego – 2/3 udziału. Przykładowo, jeżeli małżonce spadkodawcy w dziedziczeniu ustawowym należałoby się ½ masy spadkowej, to w przypadku jej pominięcia w testamencie, przysługuje jej roszczenie o zachowek względem spadkobierców w wysokości ¼ wartości spadku.
Mając na uwadze powyższe, łatwo zauważyć, że pojęcie dziedziczenia w rozumieniu cywilnoprawnym jest zdecydowanie węższe niż w ujęciu powszechnym, gdzie instytucja ta utożsamiana jest z pozbawieniem spadkobierców ustawowych udziału w spadku. Nie jest to jednak w pełni mylne wyobrażenie – mianowicie obok wydziedziczenia, należy wskazać na możliwość wyłączenia spadkobiercy od dziedziczenia. Może to zostać dokonane w sposób dorozumiany (np. powołanie do całości spadku konkretnej osoby z pominięciem spadkobiercy ustawowego) lub w formie tzw. testamentu negatywnego (testator wprost wyłącza spadkobiercę ustawowego z dziedziczenia – np. nie chcę, aby moja córka Anna dziedziczyła po mnie). W rezultacie, nieskuteczne wydziedziczenie osoby uprawnionej do zachowku jest co do zasady interpretowane przez sądy powszechne jako wyraz woli spadkodawcy zmierzający do wyłączenia tego krewnego od dziedziczenia.
Jakie są skutki wydziedziczenia?
Podstawowym skutkiem wydziedziczenia uprawnionego do zachowku jest traktowanie go tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Wydziedziczenie skutkuje utratą prawa do zachowku, więc taka osoba nie otrzyma nic ze spadku. Jednak doniosłe konsekwencje wydziedziczenia dotyczą wyłącznie samego wydziedziczonego. Mianowicie zgodnie z art. 1011 KC, jego zstępni zachowują prawo do zachowku, nawet jeśli wydziedziczony przeżył spadkodawcę. Przykładowo, jeżeli spadkodawca skutecznie wydziedziczy swojego syna, jego zstępnym (wnukom spadkodawcy) będzie przysługiwać prawo do zachowku.
Ustawowe przesłanki wydziedziczenia (art. 1008 Kodeksu Cywilnego)
Art. 1008 Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Aby wydziedziczenie było skuteczne, uprawniony do zachowku musi dopuścić się działań lub zaniechań wobec spadkodawcy lub jego najbliższych, które w obiektywny sposób godzą w ich dobra osobiste lub majątkowe albo są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W związku z powyższym, zachowanie uprawnionego do zachowku musi stanowić poważne naruszenie więzi ze spadkodawcą i być zawinione (art. 1008 KC red. serii Osajda/red. tomu Borysiak 2024, wyd. 33/P. Księżak). Przesłanki wydziedziczenia zostały enumeratywnie wskazane w art. 1008 ustawy. Zgodnie z jego dyspozycją spadkodawca może w testamencie pozbawić uprawnionego prawa do zachowku, jeżeli uprawniony:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Oceniając, czy nastąpiła jedna z powyższych przesłanek należy analizować postawę uprawnionego w sposób obiektywny tj. czy jego zachowanie jest powszechnie uznawane w społeczeństwie za naganne, przy jednoczesnym uwzględnieniu indywidualnych okoliczności dotyczących danej rodziny (art. 1008 KC red. Serii Osajda/red. Tomu Borysiak 2024, wyd. 33/P. Księżak). Nie można jednak uznać, że okoliczności wskazane w ustawie są w pełni zrozumiałe dla ogółu społeczeństwa, co niewątpliwie utrudnia spadkodawcom skuteczne skorzystanie z tej instytucji. Mając to na uwadze, warto przyjrzeć się treści art. 1008 Kodeksu Cywilnego i szczegółowo przeanalizować wskazane przesłanki.
- Uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
Zachowanie uprawnionego do zachowku musi być jednocześnie 1) uporczywe, 2) sprzeczne z zasadami współżycia społecznego oraz 3) wbrew woli spadkodawcy. W przywołanym kontekście, uporczywość działania spadkobiercy przejawia się w długotrwałym i wielokrotnym postępowaniu, które spotyka się z jawną, uzewnętrznioną dezaprobatą testatora. Z tego względu za przyczynę wydziedziczenia nie można uznać działań, które miały charakter incydentalny czy też jednorazowy np. jednokrotna zdrada małżeńska. Co więcej zachowanie spadkobiercy wobec testatora musi odznaczać się intencyjnością, premedytacją oraz świadomością przedsiębranych czynności – a contrario nie można uznać za uporczywe zachowanie krewnego, który nie zdaje sobie sprawy ze znaczenia swoich działań ze względu na chorobę psychiczną lub wiek. Ponadto postępowanie uprawnionego do zachowku musi być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, co – w dużym uproszczeniu – oznacza postawę moralnie ocenianą jako naganną (np. ojciec wyraźnie sygnalizuje swojemu synowi, że nie godzi się na jego przestępczy tryb życia). Do kategorii wskazanych zachowań można zaliczyć m.in.: nadużywanie alkoholu lub substancji odurzających (alkoholizm, narkomania), uchylanie się od pracy oraz życie na koszt innych, trudnienie się prostytucją lub zaniedbywanie własnej rodziny przez uprawnionego do zachowku.
- Uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
Wskazana przesłanka stanowi pewnego rodzaju konstrukcję karnoprawną, co sugeruje interpretację zawartych w niej pojęć w świetle przepisów prawa karnego. Jest to jedynie do pewnego stopnia trafne stwierdzenie, gdyż analiza czy przestępstwa w rozumieniu art. 1008 Kodeksu Cywilnego są przestępstwami umyślnymi przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, powinna być przeprowadzona tylko częściowo na podstawie i przy zastosowaniu zasad prawa karnego (Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, 1959, s. 396–397; B. Kordasiewicz). Oznacza to, że sąd cywilny dysponuje pewną swobodą w ocenie czy dane działanie uprawnionego do zachowku wyczerpuje znamiona czynu przestępnego, w związku z czym – może zostać wydziedziczony. Niemniej jednak na mocy art. 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego , sąd ten jest związany ewentualnym wyrokiem sądu karnego w przedmiocie dopuszczenia się przez spadkobiercę przestępstwa przeciwko testatorowi lub osobie mu najbliższej.
Przykładowym przestępstwem przeciwko życiu jest niewątpliwie zabójstwo, a przeciwko zdrowiu – znęcanie się lub poważny uszczerbek na zdrowiu. Do kategorii takich czynów należy zaliczyć również zgwałcenie, choć w ujęciu karnoprawnym stanowi ono explicite przestępstwo przeciwko seksualności. Natomiast przestępstwami godzącymi w wolność jednostki są m.in. bezprawne pozbawienie wolności czy też groźba bezprawna jak np. grożenie, że zrobi się komuś krzywdę. Charakter takiego przestępstwa musi odznaczać się pewną powagą – co do zasady nie można za taki czyn uznać naruszenia miru domowego przez uprawnionego we własnym domu rodzinnym. Co więcej dopuszczenie się przestępstwa obejmuje wszystkie jego formy stadialne oraz zjawiskowe np. podżeganie do spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu czy usiłowanie zabójstwa.
Prawnie relewantną kwestią jest ocena kręgu osób najbliższych spadkodawcy w rozumieniu przywołanego przepisu. I w tym przypadku doktryna jednoznacznie opowiada się za szerszym rozumieniem tego pojęcia, aniżeli w ujęciu karnoprawnym (art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny – dalej jako „Kodeks karny”). Według definicji prof. Gwiazdomorskiego osobą najbliższą testatorowi jest podmiot związany ze spadkodawca tak silnymi więzami uczuciowymi, iż czyn popełniony przeciwko tej osobie postrzegany i odbierany byłby przez spadkodawcę z punktu widzenia jego dolegliwości, krzywdy czy cierpienia tak jak czyn wymierzony przeciwko niemu samemu. W rezultacie taką osobą może być np. bliski przyjaciel testatora lub osoba, z którą spadkodawca był w związku partnerskim.
- Uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Analiza czy uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełniał własnych obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy powinna zostać dokonana w szczególności z perspektywy przepisów ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy przy jednoczesnym uwzględnieniu relacji rodzinnej, która łączyła spadkodawcę z potencjalnie wydziedziczonym krewnym. Obowiązki te mają zarówno wymiar majątkowy (np. obowiązek alimentacji) jak i osobisty (np. obowiązek wspólnego pożycia małżonków). Ów relacje najczęściej zachodzą na poziomie dziecko-rodzic lub pomiędzy małżonkami.
Do wzajemnych obowiązków małżonków należy zaliczyć: obowiązek wzajemnej pomocy i wierności oraz współdziałania dla dobra rodziny, obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny czy umożliwienia korzystania przez małżonka z mieszkania i przedmiotów urządzenia domowego. Natomiast rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się, a także posiadają obowiązek pomocy lub pieczy w związku ze stanem zdrowia, starością lub innymi trudnościami życiowymi. Ponadto do kategorii zachowań przesądzających o zaniedbaniu obowiązków rodzinnych należy zaliczyć przestępstwa przeciw rodzinie jak np. bigamia (art. 206 Kodeksu Karnego), rozpijanie małoletniego (art. 208 Kodeksu Karnego) lub porzucenie (art. 210 Kodeksu Karnego).
Zaniechanie któregokolwiek z powyższych obowiązków przez uprawnionego do zachowku, przy założeniu uporczywości takiego zachowania (rozumianego zgodnie z art. 1008 pkt 1 Kodeksu cywilnego), stanowi istotną przesłankę do wydziedziczenia osoby dopuszczającej się tych zaniedbań.
Jak skutecznie wydziedziczyć?
Po szczegółowym zapoznaniu się z istotą i charakterystyką instytucji wydziedziczenia należy udzielić kompleksowej odpowiedzi na pytanie – jak skutecznie wydziedziczyć? Mając na uwadze powyższe rozważania, wydziedziczenie jest skuteczne, jeżeli:
- Wydziedziczenie zostało dokonane w ważnym testamencie
Jako iż wydziedziczenie stanowi rozrządzenie testamentowe, może ono zostać skutecznie dokonane wyłącznie w testamencie, co więcej – w testamencie, który nie został uznany za nieważny. Nieważność testamentu może wynikać z wad co do formy (np. brak wystarczającej ilości świadków przy testamencie ustnym, sporządzenie testamentu holograficznego na maszynie do pisania, brak podpisu testatora etc.) lub błędów związanych z okolicznościami towarzyszącymi sporządzeniu testamentu (np. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli – przykładowo pod wpływem alkoholu). Ważność testamentu jest kluczowa w stwierdzeniu skuteczności wydziedziczenia.
- Wydziedziczenie dotyczy osoby uprawnionej do zachowku
Istotną kwestią jest określenie krewnego, którego testator zamierza wydziedziczyć. Przypominając, osobami, które spadkodawca może wydziedziczyć są jego zstępni, małżonek i rodzice – a więc osoby z mocy prawa uprawnione do zachowku. W związku z tym bezcelowym wydaje się rozrządzenie wskazujące na wydziedziczenie osób spoza kręgu uprawnionych jak np. rodzeństwa czy dziadków, ponieważ niezależnie od takiego oświadczenia – i tak nie przysługiwałoby im prawo do zachowku.
- Rozrządzenie obejmuje dokładny opis przyczyn i okoliczności uzasadniających wydziedziczenie i odpowiada co najmniej jednej przesłance wskazanej w art. 1008 pkt 1-3 Kodeksu Cywilnego
Skuteczne wydziedziczenie krewnego uzależnione jest od wystąpienia takiego zachowania po stronie uprawnionego do zachowku względem testatora, które może zostać uznane za co najmniej jednej z okoliczności wskazanych w art. 1008 Kodeksu Cywilnego. W tym celu testator musi skutecznie udowodnić, że takie wydarzenia miały miejsce poprzez możliwie jak najbardziej ich dokładny opis w treści testamentu. Z oczywistych względów nie jest wymagane aby spadkodawca posługiwał się terminologią ustawową – ważne, aby z treści testamentu w sposób klarowny wynikał zamiar pozbawienia określonej osoby zachowku (art. 1008 KC red. Załucki 2024, wyd. 4/Doliwa). W konsekwencji im bardziej wyczerpująco spadkodawca wskaże na naruszenia uprawnionego, tym wyższe prawdopodobieństwo stwierdzenia przez sąd skuteczności pozbawienia go prawa do zachowku.
- Wydziedziczenie nastąpiło po wydarzeniu uprawniającym do wydziedziczenia
Ze względu na fakt, że przyczyna wydziedziczenia może mieć zarówno charakter incydentalny (np. fakt popełnienia przestępstwa wobec spadkodawcy lub osoby mu najbliższej – art. 1008 pkt 2 Kodeksu cywilnego) lub trwały (np. znęcanie się art. 1008 pkt 1 i 3 Kodeksu cywilnego), fakt pozbawienia uprawnionego prawa do zachowku przez testatora powinien nastąpić kolejno po wystąpieniu przesłanki wydziedziczenia, a przy założeniu ciągłości uchybień – przyczyna ta musi występować już w chwili sporządzenia testamentu (wyr. SA w Poznaniu z 6.11.2013 r., I ACa 864/13).
- Testator nie przebaczył spadkodawcy lub nie odwołał testamentu, który zawierał rozrządzenie dotyczące wydziedziczenia uprawnionego
Wydziedziczenie jest skuteczne z momentem otwarcia spadku tj. w chwili śmierci testatora. Do tego czasu spadkodawca ma możliwość odwołania swojego rozrządzenia lub – w bardziej dorozumiany sposób – przebaczyć uprawnionemu do zachowku. Instytucja przebaczenia została uregulowana w art. 1010 Kodeksu Cywilnego, który stanowi:
Art. 1010
- 1. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.
- 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym.
Ustawodawca celowo nie określił formy przebaczenia – testator zasadniczo ma swobodę w sposobie wyrażenia aktu pojednania z uprawnionym do zachowku. Testator może to zrobić poprzez wyraźne wskazanie faktu przebaczenia w treści testamentu lub poprzez działania świadczące o pojednaniu, takie jak przytulenie, rozmowa itp.
Jak być pewnym, że wydziedziczenie będzie skuteczne?
Niewątpliwa złożoność problemu, jakim jest efektywne skorzystanie przez testatora z instytucji wydziedziczenia może stanowić przyczynę stanu niepewności, czy dokonane przez spadkodawcę rozrządzenie wywoła skutki prawne po jego śmierci. Aby rozwiać wszelkie związane z tym wątpliwości, spadkodawca jest uprawniony do wytoczenia przed sądem cywilnym powództwa o ustalenie jego prawa do wydziedziczenia wybranego uprawnionego do zachowku na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego. Takie rozwiązanie jest niewątpliwie korzystne dla spadkodawcy, ponieważ w momencie otwarcia spadku sąd będzie związany treścią orzeczenia i nie będzie mógł stwierdzić, że podstawa wydziedziczenia nie istniała. Nie przesądza to jednak o braku możliwości ustalenia przez sąd bezskuteczności wydziedziczenia z innego powodu – przykładowo w sytuacji, gdy testator przebaczył krewnemu.
Podsumowanie
Instytucja wydziedziczenia pełni niezaprzeczalnie istotną funkcję w systemie prawa spadkowego. Ratio legis tej regulacji opiera się przede wszystkim na ochronie autonomii woli spadkodawcy oraz zapewnieniu, aby uprawnienie do zachowku nie służyło osobom, które swoim postępowaniem rażąco naruszyły podstawowe zasady lojalności rodzinnej i współżycia społecznego. Jednocześnie wydziedziczenie, jako instytucja o doniosłych skutkach prawnych, podlega surowym przesłankom ustawowym, które mają na celu przeciwdziałanie nadużyciom i zapewnienie pewności obrotu prawnego. Spadkodawca, decydując się na skorzystanie z tej instytucji, powinien zatem zadbać o ścisłe spełnienie wymogów formalnych i materialnych, tak aby jego wola została skutecznie zrealizowana po jego śmierci. Jeśli potrzebujesz pomocy w sporządzeniu testamentu, chcesz zweryfikować skuteczność wydziedziczenia lub masz inne pytania dotyczące prawa spadkowego, zapraszamy do skorzystania z bezpłatnych porad udzielanych przez wolontariuszy Kliniki Prawa!
Autor:
Martyna Kłujsza
