Zachowek jest jednym z zabezpieczeń przysługujących osobom, które nie zostały uwzględnione w testamencie, by uzyskać część majątku spadkodawcy. Jest to instytucja mająca na celu przede wszystkim zapewnienie sprawiedliwości oraz wyrównanie szans.
Jakie są jednak szczegóły uzyskania zachowku?
Zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spatku z ustawy. Można uzyskać wtedy połowę z tego, co przypadłoby danej osobie z ustawy. W przypadku, gdy osoba jest małoletnia lub niezdolna do pracy, przysługuje jej dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
Roszczenie o przyznanie zachowku przysługuje w momencie, gdy uprawniony nie uzyskał kwoty odpowiadającej swojemu udziałowi zachowku poprzez darowiznę, bycia powołanym do spadku, w postaci zapisu, świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Przysługuje mu wtedy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Przy ustalaniu wartości zachowku do obliczenia odziedziczonej wartości nie wlicza się wydziedziczonych (ale zstępni wydziedziczonych mogą dziedziczyć!) oraz tych, którzy zrzekli się spadku. Natomiast uwzględnia się spadkobierców uznanych za niegodnych dziedziczenia lub tych, którzy odrzucili spadek. Uwaga skupia się na tym, jakie zdarzenia spadkodawca mógł przewidzieć przed śmiercią.
Co istotne, przy obliczaniu wartości zachowku nie uwzględnia się kwoty zapisów zwykłych i poleceń. Oznacza to, że należy je odjąć od wartości spadku podczas obliczania wysokości zachowku. Dodaje się natomiast darowizny oraz przedmioty zapisów windykacyjnych. Nie chodzi jednak o każdą darowiznę, tylko o takie, które można określić mianem znaczących. Nie należy uwzględniać drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych. Nie uwzględnia się również darowizn dokonanych przez więcej niż dziesięcioma laty na rzecz osób spoza kręgu dziedziczenia lub darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa, lub dokonanych na 300 dni przed urodzeniem się dziecka. Oznacza to, że osoba, która uzyskała darowiznę pięć lat przed śmiercią spadkodawcy może stracić jej równowartość z uwagi na konieczność spłacenia uprawnionych do zachowku. Uwzględnia się również fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, gdy fundacja nie jest ustanowiona w testamencie oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Zasady co do wliczania nakładów związanych z fundacją rodzinną są takie same, jak z darowiznami.
Wartość darowizn oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalenia zachowku. To oznacza, że jeżeli ktoś dostał mieszkanie w 2010 r., a spadkodawca zmarł w 2025 r., pod uwagę brana jest cena mieszkania z 2025 r., niezależnie od tego, ile ono kosztowało 15 lat wcześniej. Sytuacja ma się podobnie z wartością zapisu windykacyjnego oraz funduszem fundacji rodzinnej.
Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane na rzecz uprawnionego przez spadkodawcę (oraz na rzecz jego dzieci) zalicza się na jego zachowek – czyli w przypadku, gdy ktoś uzyskał darowiznę 50 tyś, a jego zachowek wynosi 40 tyś., jego darowizna całkowicie pokrywa jego zachowek.
Na rzecz zachowku zstępnego spadkodawcy zalicza się również poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeżeli te koszty przekraczają przeciętną miarę w danym środowisku.
Spłatę zachowku można rozłożyć na raty lub obniżyć z uwagi na sytuację życiową uprawnionego do zachowku oraz zobowiązanego do uiszczenia zachowku. Termin spłaty w ratach nie może przekraczać pięciu lat. Można go jednak czasem przedłużyć do lat 10.
W przypadku zmiany sytuacji życiowej – obowiązany z tytułu zachowku na wniosek osoby uprawnionej do zachowku zwraca uprawnionemu sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek. Zwrotu sumy pieniężnej nie można żądać po upływie pięciu lat od dnia obniżenia zachowku.
Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. W pierwszej kolejności to od niego należy ubiegać się o zachowek – później można uzyskiwać go od tych, na rzecz których poczyniono zapisy oraz obdarowanych. Najpierw odpowiedzialność ponosi obdarowany później.
Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń. Przedawnia się to z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu.
Autor:
Monika Stanisławska
